Башҡорт шәле

Иртә буран, кис тә буран — башҡорт шәленә уран

Башҡорт шәле – затлы бүләк. Ул тик Башҡортостанда ғына барлыҡҡа килгән, әммә даны алыҫтарға таралған хазина. Кәзә дебетенән бәйләнгән күпереп торған йомшаҡ, йылы
шәл республиканың бренды тип аталыуға хоҡуҡлы.

Бөгөн шәл бәйләү биҙәү-ғәмәли сәнғәтендә үҙенең лайыҡлы урынын биләй. Бындай ҙа гүзәллекте сәнғәт өлгөһө тип атарға ла мөмкин. Башҡорт шәле Башҡортостан Республикаһының Милли музейында, «Урал» галереяһының тематик күргәҙмәләрендә бар, төрлө фольклор байрамдарын биҙәй. Мәскәүҙә һәм Парижда «Тамға» күргәҙмәһе тамашасыларын таң ҡалдырған, ә Стамбул
һәм Мексикала фольклор фестивалендә ҡатнашыусыларҙы шәл
менән бейеүселәр әсир иткән.

Башҡорт шәлен киң танытыу йәһәтенән Башҡорт халыҡ ижады үҙәге ҙур өлөш индерә. «Башҡорт шәле» тип аталған тәүге телефильм 1992 йылда беренсе тапҡыр үткәрелгән республика күргәҙмәһендә төшөрөлгән.

«Оҙон ҡышҡы кистәрҙә сыра яҡтыһында егәрле һылыуҙарыбыҙҙың оҫта ҡулдары тыуҙырған дебет шәлдәр ғәжәйеп кейем өлгөһөнә әүерелде. Әммә кейем халыҡтың тормошо, көнкүреше, уның тәбиғәт менән бәйләнешенең сағылышы ғына түгел, ә күңел торошо ла, меңәр йыллап тарихы булған мәҙәниәтенең көҙгөһө лә. Башҡорт шәле – кейем генә түгел. Ул ҡабатланмаҫ уникаль сәнғәт өлгөһө».

Башҡорт шәле

Башҡорт шәленә арналған фильм. 1992 йыл. А. Валеева

Яҙма сығанаҡтарҙа башҡорт шәле тураһында тәүге тапҡыр XVIII быуатта телгә алына. Ул замандарҙа шәл тик ҡатын-ҡыҙ кейеме өлгөһө булып ҡына һаналмаған. Ҡышҡы һыуыҡтарҙа эстән бер ҡат уранып йөрөр өсөн ҡулланылған. Һуғылған йәки бәйләнгән шәл уртаһына биҙәктәр һалынған ситтәр ҡушылған.

Шәл ябынған сал ҡурғандар

Тарихсылар билдәләүенсә, шәлдең меңәр йыллап тарихы бар. Сармат ҡурғандарында беҙҙең эраға тиклем V–IV быуаттарҙа археологтар Евразия боландары менән бергә йөн туҡыма ҡалдыҡтары тапҡандар. Шулай уҡ ҡатын-ҡыҙҙар ерләнгән урындарҙа балсыҡтан яһалған йөн иләгестәр табылған.

Бронза дәүеренең ҡурғандарында иһә уртаһына ағас орсоҡ ҡуйылған таштан һәм һөйәктән эшләнгән йөн иләгестәр килеп сыға. Әбйәлил, Баймаҡ районы ауылдарында хәҙерге ваҡытта ла орсоҡ шәберәк әйләнһен өсөн таштан яһалған иләүес ҡулланыусылар бар.

“

Күп кенә рус ғалим-этнографтары башҡорт ҡатын-ҡыҙҙарының борондан уҡ шәл бәйләү оҫталығына эйә булыуы хаҡында яҙып ҡалдырған. Көньяҡ Урал тәбиғәте үҙе үк ошондай әйбер әҙерләүгә булышлыҡ итә. Беҙҙең шәл Ырымбур шәленә нигеҙ һалған һәм һис шикһеҙ – бренд! Мин башҡорт кәзәһенә һәм шәл бәйләгән башҡорт ҡатындарына һәйкәл ҡуйыр инем!

Яҙыусы, журналист, драматург Сәрүәр Сурина.

Шәл бәйләү оҫталығы –
башҡорт ҡатыны ғорурлығы

XVIII быуатта уҡ Пётр Рычков башҡорт шәленең үҙенсәлеген һиҙеп ҡалып, уның данын таратырға тырыша. 1766 йылда «Кәзә йөнө тураһында тәжрибә» тип исемләнгән тикшеренеү эше баҫтырып сығара.

Ырымбур губернаторы вазифаһында ул урындағы башҡорт халҡының кәзә дебетен ҡулланыуына һәм ул шәлдәрҙең сифатына иғтибар итә.

Башҡорттарҙың дебет менән мөғәмәлә итеүенең киң таралыуы тураһында XIX быуат аҙағы – XX быуат башында Көньяҡ Урал буйлап экспедиция барышында рус археологы, антрополог Сергей Руденко ла яҙып ҡалдырған.

Был килемле кәсеп менән шөғөлләнеү башҡорттар араһында киң таралыуын билдәләй ул.

Парижды ла күрҙек беҙ

250 йыл самаһы элек был яҡтарға күсеп килгән казак ҡатындары дебет менән эш итеү тәжрибәһен үҙләштерә. Башҡорттарҙың ҡалын бәйләмдәренең нигеҙендә биҙәк һалырға өйрәнәләр. Бөгөнгө Ырымбур шәленең орнамент мотивтары шулай килеп сыға ла инде.

1867 йылда башҡорт шәле Ырымбур шәльяулыҡтары иҫәбендә тәүге тапҡыр Парижда Бөтә донъя күргәҙмәһенә ҡуйыла. Ошо бренд аҫтында дебет шәлдәребеҙ XIX быуаттың башҡа халыҡ-ара күргәҙмәләрендә лә ҡатнаша.

"Минең ҡулымда йөн йомғағы. Уны ҡатын-ҡыҙҙың алтын ҡулы иләгән. Йылы, йомшаҡ шәл бәйләргә ниәтләнгән. Кәзә йөнөн эшкәртеп кейем бәйләү мөғжизәгә тиң күренеш"

"Башҡорт шәленең мәңгелек наҙы", 2008 й.

Дүртенсе республика шәл фестиваленән күренештәр

Кәзә дебете — Көньяҡ Уралдың үҙенсәлеге

Көньяҡ Урал кәзәһенең йөнө үҙенсәлекле – йомшаҡ, ҡалынлығы
1,5 – 3 миллиметр булһа, оҙонлоғо 4 – 6 миллиметрға етә. Башҡа өлгөләрҙе бындай сифат менән сағыштырырлыҡ түгел. Башҡорт шәленең юғары сифаты беҙҙең кәзәләрҙең тоҡомо, тәбиғәт шарттары һәм ҡырҙағы үләндәрҙең төрлөлөгө менән аңлатыла.

Урындағы шарттарҙың хәл иткес роле хаҡында XIX быуат аҙағында уҡ, бер партия кәзәләребеҙҙе Францияға күсергәс, билдәле була. Бер-ике йыл үтеүгә, тарап алынған дебет элеккесә йомшаҡ түгел һәм күпереп тормай. Бындай күренеш совет йылдарында ла ҡабатлана. Ул саҡта ла башҡорт кәзәләрен илдең төрлө урындарына күсереп ҡарағандар.

Урындағы тоҡомло кәзәләрҙән тарап алынған йөн (дебет) шәлде еңел һәм йылы итә. Башҡортостандың көньяҡ райондарындағы ҡайһы бер ауылдарҙа элек-электән бирнә сифатында кәзә малы ла иҫәпләнә – шәл бәйләү оҫталығы шул тиклем юғары баһалана.

Ҡыш башланғас та кәзәләрҙе тарауға әҙерләй башлайҙар: бесән, ем, таҙа һыу бирәләр. Хужа уларҙы өшөтмәҫкә тырыша, шулай уҡ артыҡ йылыла ла тотмай. Көндөҙ мотлаҡ рәүештә ҡояшҡа сығарып алырға кәрәк. Ошо тәртипте тотмаған хәлдә сифатлы дебет алыу мөмкин түгел.

Кәзәләрҙе февраль урталарында тарайҙар. Был ваҡытта сатлама һыуыҡтар һаҡлана һәм шул уҡ ваҡытта көндәр яҙға табан ауыша башлай. Тап ошо мәлдә тарап алынған дебет ҡабарынҡы һәм ҡуйы була. Кәзәне тарар алдынан бер-ике көн йылыла ғына тоталар: был осраҡта йөн еңел тарала һәм ойошмай.

Ейәнсура дебет шәле

Р. Юлдашбаев, Иҫәнғол ҡасабаһы, 2015 йыл

Кәзә дебетенең үҙенсәлектәре

Кәзә йөнө үҙенең ауырлығына ҡарата 35% дымды үҙенә тарта.
Кәзә йөнө тән йылыһын һаҡлаусан.
Кәзә йөнө йомшаҡ һәм һығылмалы.
Ул һуҙылыусан һәм шул уҡ ваҡытта ныҡ та.
Кәзә йөнөнә ҡағылһаң, ҡул менән майға баҫҡан һымаҡ тойола.

Мөғжизә нисек тыуа?

Кәзә тарағанда тәүҙә һирәк, ә һуңынан тығыҙ тешле тараҡ ҡулланалар. Малдың тәнен ауырттырмаҫ өсөн, яйлап, һаҡ ҡына эш итәләр. Бер кәзәнән өс йөҙ грамм самаһы дебет сыға.

Таралған дебетте бысраҡтан, саңдан, ҡылдан таҙалайҙар. Артабан төҫө, ҡалынлығы, оҙонлоғо буйынса бүлеп сығалар. Дебет менән булышыу түҙемлек талап итә, ни өсөн тигәндә, бөтә эш ҡул көсө менән башҡарыла.

Йөндө айырып алғандан һуң йыуалар һәм майһыҙландыралар. Иң аҙаҡтан йөндө шапалайҙар һәм ул ебәктәй йомшаҡ ҡына булып китә.

Шәл бәйләнем

Иң беренсе шәлдең уртаһын әҙерләйҙәр. Шәлде, ғәҙәттә, бәйләм энәләре менән бәйләйҙәр. Республикала һуғыу станоктарында шәл әҙерләү ҙә тергеҙелде.

Шәлдең дүрт ситен айырым бәйләйҙәр. Һәр оҫтабикәнең яратҡан ғына
өс-дүрт биҙәге була. Ҡайһы бер хужабикәләр шәлдең уртаһына ла орнамент һала. Бик һирәктәр генә шәлдең уртаһын да, ситен дә бер юлы бәйләү оҫталығына эйә.

Әҙер шәлде саҡ ҡына һыулап, дүрт яҡлап тарттыралар һәм яҡшы итеп елләтелгән урында киптерәләр. Нығыраҡ ҡабарһын өсөн, яңы ғына яуған ҡар өҫтөнә һалып тапап та алалар.

БАШҠОРТ ШӘЛЕН ТЕРГЕҘЕҮ

Совет йылдарында республиканың көньяғында шәл бәйләү артелдәре эшләгән. Иҫәнғол ауылында «Азатлыҡ» халыҡ ижады цехы ла булған. Башҡортостан буйлап йыйылған йөндән шәлдең уртаһы әҙерләнгән, ә ситтәрен бәйләүҙе хужабикәләргә ҡушҡандар. Шулай итеп, башҡорт оҫтабикәләре Ырымбур мамыҡ шәленең даны таралыуына үҙ өлөшөн индергән.

Бөгөн республикала башҡорт шәлен бәйләү буйынса өс үҙәк эшләй: «Вәзәм шәлдәре» (Хәйбулла районы, Бәләкәй Арыҫланғол ауылы), «Стәрлебаш биҙәктәре» (Стәрлебаш районы, Стәрлебаш ауылы), «Ҡәнифә юлы» клубы (Йылайыр районы, Юлдыбай ауылы).

Ураман шәле (ҡалын шәл)

1974 йылда бәйләнгән шәл (Баймаҡ районы, Әмин ауылы)

Башҡорт шәленең төрҙәре

Дебет шәл
Метр ярымға метр ярым тығыҙ итеп бәйләнгән ҙур шәлде «ауыл» йәки «урман» шәле тип тә атайҙар. Бындай шәл менән сатлама һыуыҡтарҙа тун эсенән уранып йөрөргә мөмкин.

Үәл
Ҙурлығы буйынса урман шәленән ҡалышмаһа ла, йоҡа, нескә генә итеп бәйләнә һәм ситтәре биҙәкле. Башҡорт шәленең иң билдәле төрө һәм баҙарҙа ҙур һорау менән файҙалана.

Өсмөйөш яулыҡ
Әллә ни ҙур булмаған, әммә хужабикәләрҙең өй араһында яратып ябынған төрө. Сабыйҙарҙы мунсанан алып ҡайтҡанда урау өсөн дә уңайлы.

Һуғылған шәл
Станокта һуғып әҙерләгән шәл дә була. Әбйәлил районында уны икенсе төрлө «йыяр шәл» тип тә йөрөтәләр. Ул тығыҙ, йылы һәм ҡалын була.

Шәл биҙәге — оҫтабикә тамғаһы

Шәл ситенә биҙәк һалыу элекке йола һәм һәр оҫтабикәнең өс-дүрт биҙәк төрө бар. Һәм уларҙың үҙенсәлегенән был шәлде кем бәйләгәнен белгәндәр. Әлбиттә, шәл биҙәктәре гарантия тамғаһы һымаҡ та булған. Шәл ситтәрен биҙәү боронғо йола булһа, бөгөн шәл уртаһына ла орнамент һалалар.

Оҫталар дебет шәл биҙәктәренә яғымлы исемдәр ҡуша: «һалма», «кәкерсәк», «бесәй табаны», «тулҡын», «тура биҙәк», «йәйғор», «шыршы», «борсаҡ», «төймә», «тәгәрмәс эҙе», «Заһира бейеүе», «тау биҙәге», «тәрәҙә биҙәк», «өҙмәкәй».

Бер шәлде бәйләп бөтөүгә бер-ике ай китә. Иң мөһиме, матур, йылытырлыҡ булһын, һәр күҙе урынында торһон. Мин яйлап, еренә еткереп бәйләгәнде яратам. Йөндөң сифатлы булыуы ла мөһим. Дебетте төрлө ауылдарға барып һайлап алам. Һатыу өсөн түгел, күңел ҡушыуы буйынса бәйләйем шәлде.

Зөлфиә Бикбулатова
«Башҡорт шәлдәре» республика конкурсында өс тапҡыр Гран-при яулаусы

Халыҡ йырының тарихы

«Шәл бәйләнем» йыр-таҡмағы Солтан Ғәбәши тарафынан яҙып алынған һәм 1935 йылда «Башҡорт халыҡ йырҙары» йыйынтығында баҫылып сыҡҡан.

Башҡарыусылар араһында – Мәғфирә Ғәлиева, Тәнзилә Үҙәнбаева, Алһыу Сафина, Башҡортостан Республикаһының Хор капеллаһы.

Заһир Исмәғилев тарафынан тауыш һәм фортепиано өсөн эшкәртелгән, ә Хөсәйен Әхмәтов, Андрей Кушниренко, Рафиҡ Сәлмәнов, Андрей Тихомиров тарафынан –
a cappella хоры өсөн.
Йырҙың көйө М. Вәлиева һәм М. Пейконың «Айһылыу» операһында ҡулланылған.

ШӘЛ БӘЙЛӘНЕМ

Шәл бәйләнем, шәл бәйләнем,
Шәл бәйләнем, шәл бәйләнем,
Шәлем түңәрәк түгел дә
Шәлем түңәрәк түгел.

Ҡушымта:
Энә кейҙер - энә кейҙер генәйем дә
Энә кейҙер - энә кейҙер генәйем дә

Осоп барып һөйләшергә,
Осоп барып һөйләшергә,
Йәнем күбәләк түгел дә
Йәнем күбәләк түгел.

Ҡушымта

Һикереп төшөп бейегәндән,
Һикереп төшөп бейегәндән
Яҙыҡ булыр тиһеңме лә
Яҙыҡ булыр тиһеңме?

Ҡушымта

Шәлде нисек һайларға?

Шәлдең мамыҡтай йомшаҡ булыуына иғтибар итергә кәрәк. Әгәр баҙарҙа ҡабарып өлгөргән шәл ята икән, уның сифатын абайламаҫҡа мөмкин.
Яҡшы шәл, күпмелер ваҡыт үткәс, һыуыҡта ҡабара. Етмәһә, уны тараҡ ярҙамында махсус күпертергә ярамай – йөндөң нескә ептәре зыян күрә.
Шәлде иләнгән йөнгә еп ҡушмай бәйләргә мөмкинме? Мөмкин. Әммә, шәл ныҡ булһын өсөн, хәҙер күп осраҡта еп ҡушалар. Ысын башҡорт шәле бары тик иләнгән йөндән генә бәйләнә.
Башҡорт шәленең тәбиғи төҫө – күкһел көрән, ҡара. Бик һирәк осраҡта – аҡһыл. Былар кәзә мамығының тәбиғи төҫө. Буялған йә төҫһөҙләндерелгән шәлдәрҙең сүстәре үҙенең сифатын юғалтҡан була.

Килешә микән?

Шәл һайлағанда иң төп шарт — күңелгә ятышлы булыуы. Үҙеңә генә таманмы? Ябынып ҡара, яурыныңа һал — килешәме?

Затлы бүләк

Затлы әйбер арзан булмай. Башҡорт шәленең баҙар хаҡы өс меңдән һигеҙ меңгәсә барып баҫа. Ҡайһы бер оҫтабикәләрҙең эше бынан да ҡиммәтерәккә баһалана. Ҡул эшенең нескәлегенән тора.

Баҙарҙа

Күп кенә хужабикәләр үҙ тауарын баҙарға алып сыға. Әммә дебет шәл үҙенсәлектәрен белмәгәндәрҙең сифатһыҙ тауарға юлығыуы ихтимал. Ашығып, арлы-бирле бәйләнгән шәл ҡабармай.

Күргәҙмәлә

Өфөлә йәки республиканың башҡа ҡалаларында үткәрелгән күргәҙмәләргә барып алырға ла мөмкин шәлде. Бында сифатһыҙ тауарға юлығыу ихтималлығы аҙыраҡ һәм оҫтабикәләр менән кәңәшләшергә лә була. Етмәһә, һайлау мөмкинлеге ҙур.

Етештереүселә

Өсөнсө юл – шәл бәйләү клубтарына мөрәжәғәт итеү. Баҙар шарттарында үҙенең исемен тейешле кимәлдә күрһәтергә тырышыу башҡорт шәленә Рәсәй етештереүселәре менән тиңләшергә булышлыҡ итә.

© Автор-төҙөүсе Гөлсинә ЙОСОПОВА

Ҡулланылған сығанаҡтар:

«Башкортостан: Краткая энциклопедия» (1996)
П. И. Рычков. «О козьей шерсти» (1766)
С. И. Руденко. «Башкиры: историко-этнографические очерки» (1955)
С. Н. Шитова. «Башкирская народная одежда» (1995)
Т. Я. Абдулгазина. «К истории пуховязального искусства» (2006)
Р. Б. Ахмеров. «Об истоках декоративно-прикладного искусства башкирского народа» (1996)
Г. Г. Кульсарина. «Концепт «шаль» в текстах фольклора южных районов Республики Башкортостан» (2015)

Телефильмдар:
"Вечная нежность башкирской шали ", С.Сурина, 2008 г., Уфа
"Орнамент. Башкирская тканая шаль", С.Сурина, 2011 г., Уфа
"Башкирская шаль", А.Валеева, 1992 г., Уфа
"Зианчуринский пуховый платок", Р.Юлдашбаев, 2015 г., с.Исянгулово

Текст песни "Шәл бәйләнем": Башҡорт халыҡ йырҙары

Фото:
ИА "Башинформ"
Проект "Башкирская шаль"
Ләйсән Янбулатова
Ғәзиз Йосопов